18:30 03.05.2007 | Все новости раздела "АСАР"

АЛМАТЫНЫҢ АПОРТЫ-АЙ!.. Биолог-ғалым Мағжан Исамен әңгіме. 22.02.2006. Егемен Қазақстан (Астана)

- Құрметті Мәке, есіңізде ме, сіз бен біз осыдан тура тоғыз жыл бұрын Алматы апорты туралы мәселе көтеріп, "Егемен Қазақстан" газетінде ("Алматы апортының бұрынғы даңқы қайда?", 1996 жыл, 23 қазан) ой бөліскен едік. Бірақ ондағы айтылған жәйттің бәрі сол айтылған қалпында қалғаны мәлім. Әрине, ол кезде жағдай басқаша еді. Қазір, шүкір, шаңырағымыз биіктеп, экономикамыз өсіп келеді ғой. Қай салада болса да өткенімізді түгендеп, өшкенімізді жаңғыртуға жағдайымыз бар деп ауыз толтырып айта аламыз. Осы орайда, кезінде өзіміз көтерген тақырыбымызға тағы бір айналып соғудың жөні келіп тұрған сияқты. Сіз оған қалай қарайсыз? - Мамандығым мен қызметімнің өзі осы бау-бақша мен жеміс-жидек өнімдеріне де байланысты болғандықтан мен Алматы апорты мәселелерімен сонау алпысыншы жылдардан - Мәскеуден оқу бітіріп келгелі бері айналысып келемін десем, артық айтқандық болмас. Сондықтан да бұл ұсынысыңызды қуана қарсы аламын. - Мамандық демекші, алғашқы сұхбаттасқан кезімізде сіз ғылым кандидаты едіңіз, Желтоқсан көтерілісі кезінде қағажу көрген қазақ мамандарының бірі ретінде қызметтен де біраз қол үзіп қалғаныңызды білеміз. Енді, міне, ғылым докторысыз, өзіңіздің сүйікті мамандығыңызбен айналысатын ғылыми-зерттеу институты директорының орынбасарысыз. Айтыңызшы, Алматы апортының осыншама азып-тозып кетуіне не себеп болды? - Оның себеп-салдары көп қой. "Алмалардың атасы", "Алмалардың патшасы" атанған Алматы апорты бір кездері еліміздің мақтанышы, жер жәннаты - Жетісудың төл жемісі, оңтүстік астанамыздың символы болып еді. Оның тостағандай көлеміне, көздің жауын алатындай қызылды-жасылды түріне, тілді үйіретін ерекше дәміне, жансарайыңды ашатын ғажап иісіне бірде-бір алма сорты тең келмейтін, орнын толтыра алмайтын. Даңқы бүкіл әлемге жайылған болатын. Міне, сондай апортты қазір кездестіру қиын. Жемісі уақталып, түрі солғын тартып, дәмі мен иісінен түгелдей дерлік айырылған. Кейбір кезде көлемі мен түрі келіп тұрса да, апортқа тән дәмі мен иісі байқала бермейді. Апорттың осыншама азып-тозып кетуінің сан түрлі себебі бар. Оның барлығы ақпарат құралдарында айтылып келеді. Ендігі біздің мақсатымыз - кемшіліктерге терең талдау жүргізіп, оларды жою жолдарын табу; апортты қайта түлету; яғни, сорттың бұрынғы сапасын қалпына келтіріп, даңқын қайта шығару. Апортты деградация үдерісінен сақтап қалу мемлекеттік қана іс емес, сонымен қатар біздің азаматтық парызымыз бен намысымыз. Егер де жемістің шыққан жеріне (атамекеніне) назар аударсақ, апортты жаңғырту мәселесінің маңыздылығы мен мәртебелігі одан сайын арта түседі. - Осы орайда енді апорттың алғашқы шыққан жеріне және "авторы кім екен?" деген мәселеге қарай ойыссақ… - Бұған толық жауап беру үшін тағы да тарихқа жүгінуге тура келеді. Кейбір сәуегейлер арасында: "Ресейден қоныс аударушылар келгенше қазақтар бау-бақша өсірумен айналыспаған" деген жаңсақ пікір бар. Тіпті де олай емес. Тарихқа дендеп бойлайтын болсақ, қазақтардың мал өсірумен бірге, басқа шаруашылықпен де айналысқанын көреміз. Елдің оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында тұратын тайпалар мал бағумен қатар диқаншылықпен де, бағбандықпен де шұғылданған. 1996 жылы шыққан "Қазақстан тарихында" отырықшылық пен диқаншылық көне үйсіндерде біздің дәуірімізге дейінгі бірінші ғасырларда және біздің дәуіріміздің ІІІ-ІV ғасырларында анағұрлым кең дамығаны атап көрсетілген. Қазақстанның оңтүстік аймақтарында, Жетісу өңірінде егіншілік кәсіптің ерте заманнан қалыптасқандығын шежірешілер де айтып кеткен. Қытай елшісі Сюань-Цзань (630 ж.) Шу аңғарына барғанында былай деп жазған: "Қалаларда тұрғындарының жартысы диқаншылықпен айналысса, қалғаны саудамен шұғылданады. Отырықшылық-диқаншылық аймақтарда бағбандық, жүзім, бақша шаруашылықтары мықтап дамыған". А.Красновтың (1888 ж.) еңбектерінде де қытай саяхатшысы Юзень-Дзянның сөздері келтіріледі. Ол VІІ ғасырда Тянь-Шань арқылы Шу және Талас өзендерінің аңғарларына өткенде бұл жерден көптеген жеміс бақтарын көріпті. Профессор А.Драгавцевтің (1958 ж.) мәліметтері бойынша мәдени бағбандық шаруашылығын көне Алмалықта (қазіргі Алматы) қытай саяхатшысы Елю-Гу-Цай 1219 жылмен белгілейді. ХІХ ғасырда қытай ғалымы Хэцю-Тао былай деп жазған: "Ежелгі үйсіндер жеміс ағашын еккен". Бізге дейін жеткен тағы да бір дерек көздеріне қарағанда, Алатау төскейіндегі баулар көне дәуірде пайда болған. Ол жайындағы осыдан 14 ғасырдай бұрынғы, атап айтқанда, 629 жылғы қытай хроникаларында кездеседі. VІІ ғасырда өздерінің керемет бақтарымен атағы шыққан Сайрам (күйреген орны - Шымкент түбінде), Тараз, Мірке (Мерке), Тальһир (Талғар), Алмалық (Алматы), Есік, Алмалы (күйреген орны - Қорғастан онша алыс емес) қалалары тарихта қалған. Ұлы Жібек жолының Қазақстан жерінен өтетін Алатау бөлігін алсақ, жол бойы түгелдей жабайы алма және басқа да жеміс нуларына толы болған. Сонымен қатар елді мекенді жерлерде тамаша бау-бақшалар мен жүзімдіктер өсірілген. Ұлы Жібек жолымен ерте заманда жүрген көпестер мен саяхатшылар осындай керемет жеміс-жүзімді өлкеге тап болып, таң қалады екен. Сонымен Жетісу өлкесі көне бағбаншылықтың елі болған. Бірақ, Шыңғыс ханның, одан кейін Әмір Темірдің шапқыншылықтары, одан қалды көп жылғы жоңғарлармен соғыстар бұл өлкенің мәдени диқаншылығын толық деградацияға ұшыратқан. Жабайы алма ағаштарының ішінде мәдени алма ағаштары жемістерінің дәмі мен көлемі жағынан сәйкес түрлері көп болған. Қара алма мен қызыл алма дейтін ағаштардың жемістерін жергілікті халық кептірмей де, кептіріп те жеген. Сондықтан қазіргі заман зерттеушілерінің кейбірі бұл өңірдің алмалары жабайы емес, жабайыланып кеткен деген болжам айтады. Табиғатта мәдени сорттардан кем түспейтін жабайы алма ағаштарының болатындығын өткен ғасырдың 60-70-ші жылдарында табылған алма ағаш түрлері дәлелдеп отыр. Олардың кейбіреуінің жемістері дәмді болған, салмақтары 180-280 грамға дейін жеткен. Мұның бәрі оңтүстік пен оңтүстік-шығыстағы Қазақстан жері ежелден көне бау-бақша елі болған деген ойды тиянақтап, орнықтыра түседі. - Бұл жөнінде ғалымдар не дейді? - Олар әр түрлі пікір айтады. Әйтсе де апорттың атамекені Алматы екенін жоққа шығара алмайды. 1930 жылы Лондонда өткен бау-бақша өсіру жөніндегі конгресте жасаған баяндамасында атақты академик Н.Вавилов: "Жетісудың астанасы Алматы қаласы орысшаға аударғанда "Алма қаласы" деген ұғымды білдіреді, өйткені қаланы түгел дерлік жабайы алма орманы қоршап тұр", деп атап көрсеткен болатын. Ғалымның мәдени өсімдіктердің шығуы туралы теориясын ескере отырып, мәдени алма ағаштарының шыққан орталықтарының бірі біздің осы Алматы маңы (яғни, Жетісу) деп айтуға болады. Н.Вавиловтың өзі: "Жетісу өлкесі жағдайында жабайылардың мәдени алма ағаштарына ауысатын өтпелі - "транзиттер" деп аталатындардың болуы хақ", деп көрсеткен-ді. ХІХ ғасырдың екінші жартысында қоныс аударып келушілер мұндағы алма ағаштары орманның қайталанбас сұлулығына қайран қалып, тәнті болған еді. Әсіресе, Іле Алатауы мен Жоңғар Алатауының көз тартар әдемілігі, жабайы алма ағаштар патшалығы, жергілікті жеміс ағаштарының алуан түрлілігі оларды естерінен тандырған болатын. Тау беткейлері мен төскейлері, етектері ит тұмсығы батпайтын қалың алма ағаштар орманына тұнып тұрған. Табиғат жұмақ бағын осы араға орналастырған ба деп ойлауға болатын еді. Бұл өлкенің алмалы даңқын жаңғыртқан, мәдени бағбаншылықты қайтадан дамытқан Ресейден келген қоныс аударушылар екенін де жасыруға болмайды. Солардың бірі - Воронеж губерниясынан келген орыс шаруасы Егор Васильевич Редько. Ол ХІХ ғасырдың 60-шы жылдарында Верный қаласына өзімен бірге алма ағаштарының бірнеше сортын, соның ішінде апорттың да көшеттерін ала келеді. Олар Жетісу жерінде жақсы өсіп, бірнеше жылдан кейін алма салады. Күзде көршілері мен таяу жатқан стансалардың, ауылдардың тұрғындары келіп Е.Редьконың бұрын-соңды көздері көрмеген ғажайып алмаларын тамашалайды. Бұл алмалар шын мәнінде нәрестенің басындай үлкен, реңі керемет, дәмі мен иісі қайран қалдырарлықтай еді. Ал Редьконың әкелген басқа сорттары жаңа жерді айтарлықтай жерсіне қоймаған. Бағбан ниет білдіргендердің бәріне өз ағаштарының қаламшелерін жомарт пейілмен үлестіріп берген, сөйтіп көп ұзамай Воронежден келген алманың сорты Жетісу өңіріне кеңінен таралады. Атақты Жетісу өңірінде алтын апорт алмасының өсе бастауын ресми тарих осы оқиғамен байланыстырады. Сонымен, жергілікті жабайы алманың күш-қуатын бойына сіңіріп (телітуші ретінде), тау басындағы мұз айдындарынан аққан мөлдір суды бойына сіңіріп, құнарлы тау топырағынан нәр алып, тау ауасы мен қасиетті күннің аясында жетілген белгісіз сорт әлемдегі ең жақсы сорттың біріне айналады. Өзінің табиғи әлеуетін қалыптастыру үшін осындай жағдайды бұл алма сорты көптен күткен сияқты. Мұның өзі апорт алмасы көп уақыт дүние кезіп, өзінің атамекеніне қайта оралған жоқ па екен деген сауалды амалсыз тудырады. Бұл риторикалық сұрақ емес, өйткені көптеген оқырмандар апорттың нақты шыққан жерін білгісі келеді. - Апорт алмалары әлемнің әр түкпірінде болуы мүмкін ғой… - Иә, ойыңызды түсініп тұрмын. Апорттың шығу тегі мен таралуы туралы помология ғылымында жорамал көп. Біреулер оны украиндық сорт десе, басқалар орыстікі дейді, поляктікі, түріктікі деушілер де аз емес. Кейбір мәліметтер апорт Украинада ХІІ ғасырда белгілі болғанын көрсетеді, ал поляк тарихшысы Ян Длугош бұл сорт Польшаға 1175 жылы әкелінген деп дәл датасын айтады. Апорт АҚШ пен Батыс Еуропада Александр деген атпен ХХ ғасырдың басында пайда болды. Бұл сорт Рим қақпасының түбінен осыдан 600 жыл бұрын табылған деген де сөз бар. Сондай-ақ апорт Таяу Шығыс елдерінің аборигені, сол жақтан Түркияға көшкен, Осман империясы билігі тұсында Қырымда, Кавказда, Украинаның оңтүстігінде, Бессарабияда өсірілген дейтін әңгіме тағы бар. Ресейдің оңтүстік шетінен ол бірте-бірте орталық аймағына, соның ішінде, Воронеж губерниясына ауысқан. Мұсылмандар әлеміне кеңінен тарап кеткен "Мың бір түн" хикаясының көп әңгімесінде алма туралы жазылған. Түрі де, иісі мен дәмі де біздің апортқа ұқсайтын секілді. ("Кейде ойдан шығару өмірдің өзінен дәлірек болады" дейтін мәтел бар. Сол себептен де әңгімемізде тарихи-археологиялық фактілерге көп орын беріліп отыр. Ол фактілер Жетісу өңірінің бағбандық мәдениетімен тығыз байланысты, оның көне бағбаншылдықтың елі, мәдени алманың ежелгі орталығының бірі екендігін дәлелдейді. Біздің зерттеулеріміздің барлығы "Апорт - Жетісудың аборигені" деген тұжырымға келіп тіреледі - Ә.Д.). - Өз мамандарымыздың пікірі қандай? - Олардың бәрі апорттың даусыз Алматынікі екенін айтады. Көрнекті ғалым-академик А.Жанғалиевтың (1977 ж.) еңбектері көрсеткендей, Жетісудың жабайы алмаларының пішіндері алуан түрлі әрі полиморфты болған. Олардың арасынан көптеген бағалы мәдени формалар (үлгілер), солардың ішінде апорттың арғы тегінің шығуы да ғажап емес. Одан әрі эволюция барысында орасан көп, сан алуан түрлермен будандасу арқылы болашақ апорт түзілуі мүмкін. Кейбір ғалымдардың (Н.К.Волкова, 1994 ж.) пікірі бойынша, "Апорт Іле Алатауы мен Жоңғар Алатауында өсетін мұз дәуіріне дейінгі Сиверс пен Недзвецкий жабайы алмаларының буданды формаларының бірі болып табылатын" сияқты. Апорттың түпкі шыққан жері Жетісу деген пікірді қолдайтын тағы мынадай деректер бар. ХХ ғасырдың 60-шы жылдары академик А.Жанғалиев бастаған экспедиция Жоңғар тауындағы жабайы алмалар арасынан №28 үлгідегі алма ағашын тапты. Оның сырт пішіні, барлық дерлік қасиеттері апорт тәрізді. Профессор Ж.Жатқанбаев (1997 ж.) мынадай бір мәлімет береді: "Археологиялық қазба материалдарға, оның ішінде алма ұрықтарына, гүлдерінің тозаңдарына радикөміртекті тәсілмен зерттеу жұмыстарын жүргізгенімізде, сол кездегі алманың химиялық құрамындағы ДНК және РНК қышқылы осы кездегі апорттың химиялық құрамындағы нуклейн қышқылдарымен бірдей екендігі дәлелденді". Сонымен қатар, аталмыш ғалым бір кездескенде маған мынадай бір әңгімесін айтты: "Санкт-Петербургте (1958-1967) аспирантурада оқып жүргенде Қытай Халық Республикасынан келген Ян Бао Шен деген қызбен бір курста оқыдым. Бір күні оның қытай иероглифтерімен жазылған материалды оқып отырғанын көзім шалып қалды. "Не оқып отырсыз?" деп сұрағанымда ол: "Сіздің жерде (Алматыда) өсетін алма жайында жазылған материалды оқып отырмын", - деді. Сөйтті де артынан: "Апорт сіздің елде бұдан мың жыл бұрын өскен екен ғой, оны білесіз бе? Оны қытай саяхатшысы жазады", - деп түсіндірді. Ол кезде мен бұған онша мән берген жоқ едім". Тағы да бір дерек. Шамамен V ғасырда көне Алматының төңірегінде Алма деген ата-бабамыз өмір сүрген көрінеді. Белгілі журналист-жазушы марқұм Балғабек Қыдырбекұлының айтуынша, Алма атамыз Шапырашты тайпасы ұрпағының 32-ші атасы болып саналады. Кемеңгер қария алманың түрін шығарумен шұғылданған екен, оның оннан астам сортының аты бізге жетті. Соның ішінде "Құлжа" деген сорт көлемі мен түрі жағынан апортқа ұқсас. Мүмкін осы сорт апорттың арғы тегі болар деген де болжам бар. - Демек, апортты Жетісудың төл жемісі, шыққан жері Алматы маңы деп айтуға толық негіз бар ғой. - Иә, Алматы апортының Отаны Іле Алатауы болып есептеледі. Оған толық негіз бар. Апорттың тағдыры Жетісу өңірін мекендеген халық тағдырымен тығыз байланысты. Н.Вавиловтың мана жоғарыда айтылған данышпандық пікірін 2000 жылы Оксфорд университетінің (Англия) ғалымдары генетикалық деңгейде дәлелдеді. Британияда өсетін алмалардың ДНК құрамы Алматы өңірінде өсетін жабайы алманың құрамымен бірдей екен. Доктор Барри Юнипердің мәліметі бойынша, британдық 2500 алма түрінің шыққан жері - Орталық Азияның таулары. Яғни, Іле және Жоңғар Алатаулары. Тарихтың бұралаң соқпақтарына терең бойламай-ақ, тақырыбымызға байланысты мына жәйтті айта кетелік. Орталық Азияны, оның ішінде Жетісуды (VІІІ-ХІ ғ.ғ.) жаулап алып, ислам дінін таратқан арабтар Шыңғыс ханның, кейін Әмір Темірдің тықсыруымен ежелгі мекені - Таяу Шығысқа қайтып кетті. Олар қоныс аударғанда өздерімен бірге кейбір құндылықтарды ала кетуі кәдік. Соның ішінде апорт алманың болуы да мүмкін. Сондықтан, "апорт Таяу Шығыс елдерінің аборигені екен" деген қағида атамекендік тұрғыдан қате болса да, транзит ретінде шындыққа ұқсайды. Орта ғасырларда араб халифаттары мен Осман империясының арасында бұл аймаққа үстемдік жүргізу үшін талай қақтығыстар болған. Соғыс жүрген жерде заттардың да жүретіні мәлім. Осы орайда апорт Таяу Шығыс елдерінен Түркияға келген екен деген қағиданы да жоққа шығаруға болмайды. Апорттың Түркияға қалай барғандығы туралы біздің де жорамалымыз жоқ емес. Ол үшін отанымыздың ертедегі тарихына тағы да үңілелік. ІХ-ХІ ғасырларда қазіргі Қазақстан аумағында Оғыз мемлекеті болған, оның құрамына Жетісу өңірі де кірген. Бұл мемлекет Еуразияның саяси және әскери тарихында маңызды рөл атқарды. Оғыздар қазіргі түріктердің арғы ата-тегі деген пікір бар, сол себептен де олар (түріктер) өз тамырларын біздің жерден іздейді. Түркияның бұрынғы президенті марқұм Тұрғыт Өзал 1993 жылы біздің елге ресми сапармен келгенде сөйлеген сөздерінің бірінде: "Түркия - біздің отанымыз, ал Қазақстан - біздің ата-бабаларымыздың отаны" деген болатын. ХІ ғасырдың басында Оғыз мемлекетін қыпшақтар тықсырды. Сөйтіп, оғыздар Кіші Азия мен Шығыс Еуропаға қоныс аударды. Сол оғыздардың қалдықтары Дешті-Қыпшақты мекендейтін тайпалар арасына араласып, сіңісіп кетті. Содан кейін шыққан қазақ этносына бұлардың да қосқан үлесі бар. Оғыз этнонимдері кейбір қазақ тайпалары мен рулары арасында әлі де бар. Атамекенін тастай көшкен халықтың өздерімен бірге тәбәрік етіп туған жердің топырағын, жемісін, соның ішінде апортын ала кетуі әбден заңды. Оғыздардың ұрпағы құрған Осман империясы көпке дейін Еуропаның көпшілік аумағына өз билігін жүргізді, ХVІІІ-ХІХ ғасырларда Ресей империясының бақталасы болды, көп бұрын ол Римнің аумағына да басып кірген-ді. Сол себептен Рим қақпасының түбіне апортты түріктердің апармағанына кім кепілдік береді? Осылайша одан әрі тереңге бойлай берсек, апорттың таралуы жөніндегі күдігіміз тіпті сейіле түседі. Ғұндар мен түріктер деген сөздердің өзара ұқсас синоним сөздер екені белгілі. Олай болса, ғұндардың Рим жеріне Орталық Азиядан (яғни, қазіргі Қазақстан жері) шабуыл жасағаны тарихи факт. Ғұндардың көсемі Аттиланың (Еділ) Рим қақпасы түбінде біздің дәуіріміздегі ІІІ ғасырдың екінші жартысында, яғни осыдан 1500 жыл бұрын болғаны белгілі. Қазіргі кезде дүниежүзілік помологияда апорттың оннан астам түрі белгілі. Біздің Жетісуда апорттың екі түрі: Александр апорты мен қан қызыл апорт өседі. Соңғы жүз жылдықта барлық елде апортты алманың басқа сорттары ығыстырып шығарыла бастады. Тек Жетісу жерінде апорт болған. Әлі де ұзақ жылдар бойына өзіміздің тәжді сортымыз, қазақ бағбандығының көркі мен мақтанышы бола берер деген үміттеміз. "Қазақ бағбандығы, бақ шаруашылығы" деген сөзді жазғанда инерция бойынша тілімді тістеп ала жаздадым. Таяуда өткен шағымызда, яғни Кеңес өкіметі тұсында бұлай айтқанымыз үшін жоғарыдан тізгінімізді тежеп: "Қазақ бағбандығы жоқ, қазақстандық бау-бақша шаруашылығы бар", - деп нық сөйлеп түзететін. Өзбек бағбандығы, тәжік жүзімшілдігі, қырғыз сорты, тіпті түркімен шарабы болғанда, қазақ бағбандығы неге болмайды, деп ішіңнен ғана тынатынсың. Сол себептен терминді де өзгертетін уақыт жетті. Көне бағбандық тарихымыз бұлай сөйлеуге, жаңа термин қалыптастыруға толық құқық береді. Апорт дүние кезіп қайда бармасын, қай жерде өспесін ол жергілікті сорттардан аспады. Ол өзінің байырғы атамекеніне қайтып оралғанда ғана, қасиетті Жетісу жеріне қайтадан ат басын бұрғанда ғана өз бойындағы бар мүмкіндік, асыл қасиетін жаңа қырынан жарқырата көрсетті. Апортты өз жеріне Воронежден орыс шаруасы Е.Редько қайта жеткізгенде ғана ол биологиялық жағынан құйрықты жұлдыздай жарқ етті. Ресейдің орталығында өсетін апорттың "жүзі солғын, пошымы көріксіз, жемісі майда, еті дәмсіз, босаң, хош иісі жоқ". Соған қарамастан, ол 1981 жылы Мәскеуде шыққан "Сорттар каталогында": "Көпке белгілі ескі орыс сорты, Қазақ ССР-інің Алматы облысында кең таралған. Алматының таулы аудандарында өзінің екінші отанын тапқан. Оңтүстік сорттармен бәсекелесе алатын аса маңызды, барынша кең таралған сорт болып табылады", - деп жазылған. Қате жіберілген мұндай каталогтарға түзету енгізетін уақыт жетті. Апорт "алманың атасы" атанған Алматымыздың төл жемісі екені ақиқат. Енді оның қайдан шыққанын саудаға сала бермей, бұрынғы даңқын қайта жаңғырту жағын ойластыруымыз керек. Апорт проблемасы ертеден көтеріліп келе жатыр. ХХ ғасырдың 80-ші жылдарының басында бұл мәселені еліміздің ұлы перзенті Дінмұхамед Қонаев көтерген болатын. Ол кісінің: "Алматы апортының бұрынғы даңқын жаңғыртайық", - деген сөзі бүгінгі күні де өзінің маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Апорт мәселесіне Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев та назар аударған. 1988 жылы ол кісі Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің Төрағасы еді. Сонда Нұрекеңнің ғалымдарға қойған бірінші сұрағы: "Апорттың соңғы кезде азу себептері неде, сортты бұрынғы қалпына келтіруге бола ма?" болып еді. 1993 жылы ауыл шаруашылығына арналған үлкен бір мәжілісте Президент апорт проблемасын тағы да көтерген. Сол кезде апорт проблемасы біраз деңгейге көтеріліп қалып еді. Бірақ 90-шы жылдары "тар жол, тайғақ кешу" заманы басталды да, апорттың мәселесі тағы да сыйырқұйымшақтанып кетті. 2004 жылы бұл мәселе қайта көтерілді. Оны қолға алған Дариға Назарбаева. Наурыз айы еді. Алматыда "Асар" партиясының қалалық конференциясы өтті. Өзінің баяндамасында Дариға Нұрсұлтанқызы: "Алматы апортын қайтадан жаңғыртайық", - деп ұран тастады. Сол күні теледидар көріп отырған кейбір зейнеткерлер көзіне жас алыпты дейді, өйткені олар кезінде көздің жауын алатын қызылды-жасылды нағыз апортты көрген, оның жансарайыңды ашатын иісін жұтқан, тілді үйіретін дәмін татқан. Міне, содан бері Алматы көшелерінде апортты насихаттайтын билбордтар пайда болды. Былтыр көктемде және күзде қаланың төңірегінде жастар апорттың көшеттерін отырғызды. Бірақ қолда бар көшеттерді отырғызғанмен, онымен сорт бұрынғы қалпына келмейді. Себебі, қазіргі қолда бары апорттың азған түрі ғана. Оны қайта жаңғырту үшін вирус ауруынан айықтырып, биотехнология жетістіктерін қолданып, апорттың жаңа "өсімдігін" алу керек. Ол үшін ғылыми-практикалық қыруар жұмыс жасау қажет, бірақ мәселе қаражатқа тіреледі. Апорттың жаңғырған нағыз көшетін өсіру үшін төрт жыл уақыт, қыруар қаражат керек. Апорттың бұрынғы даңқын жаңғыртсақ, ол сөзсіз экспорттық тауар болар еді. Елбасы Н.Назарбаев өзінің 2005 жылы тамыз айында телекөрермендермен тікелей эфирде болған сұхбатында кластерлік өндіріске байланысты былай деп еді: "Мұнай, газ, мақта, тағы басқа өнімдермен қатар, апорт та экспорттық тауар бола алады". Демек, енді кеш қалмаған жөн. Келелі істі тез қолға алуымыз керек. - Бұл бағытта соңғы кездері бірсыпыра іс тындырылып жатқан сыңайлы ғой. - Дұрыс айтасыз. Көп шаруа қолға алынуда. Алдымен, 80-ші жылдардан бастап самарқаулық байқала бастаған жеміс-жидекке, соның ішінде, Алматы апортына деген көзқарастың күрт өзгеріп келе жатқанын айтуымыз керек. Бұрынғы "Алмалы" ғылыми өндірістік бірлестігі қолға алып, кейін тастап кеткен шаралар қайтадан жанданып келеді. Соңғы 4-5 жылда да қарап отырмадық. Жоңғар және Іле Алатауын кезіп, жабайы алманың әр түрінен тірнектеп тұқым әзірледік. Қазіргі уақытта 8 түрлі телітушіге апорттың вирус ауруынан айықтырылған қалемшелерін ұластырдық. Соның нәтижесіндей 500-дей екі жасар нағыз апорттың көшетін алдық. Биыл көктемде оларды баққа отырғызамыз. Біздің апортты жаңғырту талабымызды "Асар" партиясы қолдап отыр. Қалаға Иманғали Тасмағамбетов келгелі қыруар шаруа жасалып жатыр ғой. Алдағы уақытта Алматының мақтанышына айналған апортымыздың атын ұлықтап, даңқын шығара беруге көп үлес қосады деген сенімдеміз. - Әңгімеңізге рахмет. Автор туралы анықтама Мағжан ИСА 1938 жылы Солтүстік Қазақстан облысының Аралағаш ауылында өмірге келген. 1955-1961 жылдары Мәскеудің К.А.Тимирязев атындағы академиясында оқыды. Содан кейін ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігіне қарасты Жеміс-жидек және жүзім шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында 31 жыл еңбек етті. Биология ғылымдарының докторы ол қазір республика Ауыл шаруашылығы министрлігіндегі Өсімдіктерді қорғау ғылыми-зерттеу институты директорының орынбасары болып жұмыс істейді. Қаламгер Әділ ДҮЙСЕНБЕК "Егеменнің" ежелгі қызметкері. Журналистік еңбек жолын сонау 60-шы жылдары КазГУ-дің соңғы курсында оқып жүріп осы редакциядан бастаған ол мұнда 35 жыл еңбек етті. Жемісті еңбегі үшін жоғары наградаларға ие болды. Әріптестері оны өткен жылы құрметті еңбек демаласына шығарып салған еді. Әйтсе де Әдекең өзінің сүйікті мамандығынан әлі де қол үзіп кете қойған жоқ. Бұл күндері ол Қазақстан Республикасы Президентінің Баспасөз қызметінде жұмыс істейді. Авторы: Әңгімелескен Әділ ДҮЙСЕНБЕК, журналист.



Источник: АСАР

  Обсудить новость на Форуме