13:45 02.12.2013 | Все новости раздела "Белорусская социал-демократическая партия (Грамада)"

Што нам варта ўзяць з расейскай культуры?

Расея — гэта ўсходне-хрысьціянская краіна, у значнай ступені ўсходняя. Але быў адзін пэрыяд, калі расейская культура была цалкам эўрапейскаю.

Гэта Срэбраны век, які нарадзіўся ў канцы ХІХ стагодзьдзя як вынік двух зьяваў: павароту часткі інтэлектуалаў да Захаду і Каталіцкай царквы, а таксама расейскай клясычнай гімназіі, празь якую прайшла значная частка дваранства і заможнага мяшчанства. Закончыўся Срэбраны век у 1917 годзе, хоць некаторыя яго творцы дажылі да 60-х гадоў ХХ стагодзьдзя.

Нечаканае каталіцтва расейскай эліты

Як вядома, яшчэ Пётар Чаадаеў у пачатку ХІХ стагодзьдзя бачыў выратаваньне Расеі ў прыняцьці каталіцтва, за што ўлады абвясьцілі яго вар’ятам. У 50-я гады ХІХ стагодзьдзя у Парыжы існаваў гурток расейскіх католікаў, у які, сярод іншых, уваходзіў вядомы расейскі езуіт князь Іван Гагарын.

Праз вывучэньне Антычнасьці, старажытных Грэцыі і Рыму, нельга было не прыйсьці да італьянскага Рэнэсансу, які сам быў зваротам да антычнасьці — толькі напаўняў яе новым хрысьціянскім зьместам, а пасьля (праз павагу да Бога і разуменьне пастуляту, што чалавек створаны на яго вобраз і падабенства) выліўся ў гуманізм і павагу да чалавечай індывідуальнасьці. Таму расейскі паэт і геніяльны філёзаф Уладзімер Салаўёў пісаў, што хрысьціянскі Захад нарадзіў ідэю богачалавека (індывідуалізм), а хрысьціянскі Ўсход — чалавекабога (унівэрсалізм).

Сам Уладзімер Салаўёў у другой палове ХІХ стагодзьдзя выступіў за аб’яднаньне цэркваў і ў 1896 годзе стаў уніятам. Католікамі, дарэчы, тады сталі і маладыя прадстаўнікі расейскіх княскіх родаў Трубяцкіх, Валконскіх, Даўгарукіх, Пацёмкіных, Беласельскіх. У пачатку ХХ стагодзьдзя іх далучыліся такія пэрсоны, як пляменьніца прэм’ер-міністра Расеі Пятра СталыпінаНатальля Ўшакова або сын іншага прэм’ер-міністра імпэрыі Мікалая Маклакава, Юрый. І гэта не была мода, гэта былі перакананьні, за якія некаторыя з гэтых людзей ішлі ў турму. Граф Мікалай Талстой быў каталіцкім сьвятаром, служыў у сваёй дамовай царкве ў Маскве. Калі ён прыняў у каталіцтва Ўладзімера Салаўёва, яго арыштавалі. Пры гэтым, некаторыя з тых людзей спачатку рабіліся католікамі лацінскімі (Унія ў імпэрыі была пад забаронай), але вельмі хутка да іх прыйшло разуменьне, што ў каталіцтва трэба пераходзіць са сваім абрадам.

Сыстэма адукацыі тагачаснай Расеі давала выдатнага ўзроўню веды па антычнасьці і эўрапейскім мастацтве, найперш, італьянскім і францускім. З гэтага захапленьня эўрапейскім мастацтвам і паўстаў першы стыль Срэбранага веку — сымбалізм. Бацька сымбалізму — паэт і мысьляр Вячаслаў Іванаў, празь «вежу» якога (мансардная кватэра-салён у Санк-Пецярбургу) прайшлі ўсе асноўныя і сымбалісты, і акмэісты (Меражкоўскі, Гіпіўс, Салагуб, Кузьмін, Блок, Брусаў, Валошын, Гумілёў, Ахматава і інш.), называў Італію сваёй духоўнай радзімай, пасьля рэвалюцыі эміграваў туды і перайшоў у каталіцтва (натуральна ў сваім усходнім абрадзе).

Адзін зь вядучых пісьменьнікаў і інтэлектуалаў Срэбранага веку, літаратурны і тэатральны крытык князь Сяргей Валконскі быў грэка-католікам. Адзін з галоўных паэтаў-сымбалістаў Міхаіл Кузьмін зусім маладым эміграваў у Італію і стаў паслушнікам у каталіцкім кляштары; пасьля сышоў адтуль, вярнуўся ў Расею і заняўся літаратурнай работай. Уладзіслаў Хадасевіч быў лацінскім католікам паводле нараджэньня, але ў канцы жыцьця ім духоўна апекаваліся расейскія ўсходне-каталіцкія сьвятары. Аддаў даніну каталіцтву ў сваіх духоўных пошуках і Максімільян Валошын. А ў вершах такога паэта Срэбранага веку, як Ільля Эрэнбург, Валеры Брусаў знайшоў нават «культ каталіцызму», які, на маю думку, часам набываў дыдактычныя формы:

А после с строгим капелланом
Благодарить Святую Мать
И перед мрачным Ватиканом
Покорно голову склонять...

Прымалі каталіцтва і постаці менш значныя, напрыклад бэлетрыстка Ніна Пятроўская, якая больш вядомая сваімі палюбоўнымі дачыненьнямі з Андрэем Белым і Валерыем Брусавым (калі яе пакінуў першы — яна ў яго страляла, калі другі — выкінулася з акна і засталася кульгавай).

Гэта быў цэлы рух, духоўнае памкненьне расейскай творчай эліты ў бок Антычнасьці і Захаду, як яе пераемніка. Пераход у каталіцтва для шмат каго быў натуральным выяўленьнем іх любові да італьянскага Рэнэсансу і да Італіі зь яе культурай як такой. Другой падставай для пераходу ў каталіцтва была абазнанасьць гэтых людзей у праўдзівай гісторыі царквы, што таксама было плёнам адукацыі.

Расейская клясычная гімназія

Вядома, духоўнае памкненьне расейскіх інтэлектуалаў да Захаду пераходам у каталіцтва не абмяжоўвалася. Нехта заставаўся ў праваслаўі, нехта, як Валеры Брусаў, выбіраў чорную магію і акультызм, яшчэ нехта, як, напрыклад, Фёдар Салагуб, адкрыта называў Д'ябла сваім бацькам, за што крытык Юлій Айхенвальд назваў яго "верным манахам Д'ябла", а яшчэ нехта выбіраў шлях Мікалая Бярдзяева, які рэзка крытыкуючы расейскую царкву, стаўшы філакатолікам, пачынальнікам і актыўным удзельнікам экумэнічнага руху, фармальна у каталіцтва не пераходзіў. Але творчасьць усіх гэтых людзей нельга ўявіць без эўрапейскіх і антычных алюзіяў. Проста лепшыя людзі краіны цягнуліся туды, дзе культура Антычнасьці і Рэнэсансу знайшлі свой натуральны і магутны працяг. Дастаткова згадаць пра Паўла Муратва, які «ўлюбіў» у Італію ўсю адукаваную Расею часоў дэкадансу, напісаўшы славутую кнігу «Вобразы Італіі» (сам ён, дарэчы, таксама эміграваў туды пасьля рэвалюцыі і жыў у Рыме).

Захапленьне Італіяй і Захадам выхавала расейская клясычная гімназія зь яе добрай адукацыяй, якой цяпер не даюць нават гуманітарныя факультэты БДУ. Клясычныя мовы, міталёгія, філязофія. Віргілій, Дантэ, жывапіс і архітэктура Рэнэсансу. А пасьля Новы час — Гётэ, Бэтховэн, флямандзкі жывапіс, французы. Усё працавала на празаходнія памкненьні расейскіх інтэлектуалаў. Акмэісты наогул задумвалі паяднаць у сваёй паэзіі архітэктуру зь літаратурай, для чаго спэцыяльна падарожнічалі па Італіі і Францыі, апісваючы і асэнсоўваючы ў вершах убачаныя помнікі готыкі і рэнэсансу. Быў гэта ня толькі пошук фармалістычны і тэматычны. Найперш, гэта быў іхны, як бы сёньня сказалі, эмацыйны дыскурс.

Наш Максім Багдановіч быў беларускім адраджэнцам і, адначасова, постацьцю расейскага Срэбранага веку, бо вучыўся ў клясычнай гімназіі, чытаў сымбалістаў і акмэістаў, захапляўся імі, і, натуральна, быў іх пасьлядоўнікам-спадкаемцам, а лепш сказаць — аднадумцам і калегам. Гэта быў вялікі шанцунак для Беларусі, што Адам Багдановіч адвёз сына ў Расею. З 1902 да 1911 году наш паэт вучыўся ў мужчынскай гімназіі спачатку ў Ніжнім Ноўгарадзе, а пасьля ў Яраслаўлі. Якраз з расейскай гімназіі Максім вынес захапленьне антычнымі літаратурамі Грэцыі і Рыму, любоў да лацінскай мовы, а таксама добрае веданьне моваў нямецкай і францускай. Таму ён і перакладаў Гарацыя, Авідыя, Вэрлена, Вэрхарна, Арвэра, Шылера і Гейнэ. Але наш Максім у нас адзін, а ў расейскай літаратуры тады працавалі дзясяткі творцаў яго кшталту.

Расейская гімназія працавала так моцна, што перацягнула ў расейскую культуру і нацыянальнасьць украінцаў Ахматаву, Валошына і Катаева, спольшчаных беларусаў Хадасевіча і Алешу, габрэяў Мандэльштама, Пастэрнака, Валынскага і яшчэ шмат каго... Дзякуй богу, што наш Максім застаўся беларусам.

Навошта нам Срэбраны век?

Сёньня Беларусь сілаю адрываецца ад сваёй заходняй спадчыны. Гістарычна Беларусь мела заходне-усходні характар культуры, які сынтэзаваўся ў Уніі, мела заходнія дзяржаўныя інстытуты, і доўгі вопыт кантакту з заходняй цывілізацыяй, захоўваючы свае ўсходне-хрысьціянскія асаблівасьці. Цяпер гэта сіламоц замоўчваецца, праваслаўнасьць падкрэсьліваецца, і акцэнт робіцца на так моцна любімай сучаснымі расейскімі ўра-патрыётамі ды імпэрыялістамі ідэі «трыадзінай Русі», на «праваслаўнай усходне-славянскай цывілізацыі» і на «рускім сьвеце».

З усходу нам сёньня кажуць, што ва ўмовах сьмерці Захаду, «самазабойства» заходняй цывілізацыі праз паліткарэктнасьць і эмансыпацыю сэксуальных мяншыняў, «праваслаўная ўсходне-славянская цывілізацыя» зьяўляецца зарукай палітычнага і духоўнага сувэрэнітэту «усходніх славян». Насамрэч, вядома, гэта ідэя імпэрская і крывадушная. Няма ніякай «праваслаўнай усходне-славянскай цывілізацыі», ёсьць расейская традыцыя чарнасоценства і цемрашальства, зь якой змагаліся дзеячы Срэбранага веку, якой яны пагарджалі.

Мне зразумела, што ў Беларусі свой шлях, трэці — не заходні, і не расейска-праваслаўны. Мы іншыя. Мы можам захаваць здаровы хрысьціянскі кансэрватызм сваёй гістарычнай традыцыі, зьвязанай у значнай ступені з хрысьціянскім усходам (але ня чыста праваслаўны), і, адначасова, зрабіць крок да Захаду і яго культуры, улічваючы свой гістарычны досьвед і лёс.

Я, вядома, не заклікаю мяняць веравызнаньне. Я проста лічу, што вопыт Срэбранага веку і жыцьцёвы ды інтэлектуальны прыклад творцаў таго часу для цяперашняй Беларусі ўсё яшчэ актуальны. Гэта — тое самае галоўнае і, магчыма, адзінае, што нам варта браць з расейскай культуры. Гэта — наша неабжытая спадчына, бо мы валодаем расейскай мовай, мы былі часткай гэтай краіны на працягу больш чым 200 гадоў і абавязаныя выкарыстаць вопыт яе інтэлектуалаў ды іх творчы даробак. Яны ўжо прайшлі гэты шлях. У нас ён — яшчэ наперадзе, бо нельга паступіць ва ўнівэрсытэт, ня скончыўшы школы. Гэты вопыт для нас цікавы яшчэ і таму, што ў адрозьненьне ад Расеі, заходняя частка нашай гісторыі і культуры падспудна, падсьвядома ў нас саміх жыве, яна проста схаваная пад грузам савецкай неадукаванасьці і за ідэалягічнымі наслаеньнямі апошніх дзесяцігодзьдзяў.

І ў часы Срэбранага веку ў Расеі існавала так званая новасялянская плынь у паэзіі — Мікалай Клюеў, Сяргей Клычкоў, Сяргей Ясенін, Сяргей Гарадзецкі. Гэта былі нацыяналісты-славянафілы, якія славілі «Русь избяную». У нашай жа паэзіі паэтаў такога пляну праз усё ХХ стагодзьдзя было непараўнана больш, а знаўцаў эўрапейскай культуры можна пералічыць на пальцах адной рукі...

Для сучасных маладых пісьменьнікаў і паэтаў гэта можа стаць і добрай самаадукацыяй, і творчым даробкам — перакласьці на беларускую мову па кніжцы найлепшых творцаў расейскага Срэбранага веку. А там, глядзіш, нехта зь іх і за якасныя пераклады антычных і рэнэсансных аўтараў — першакрыніцы творчага натхненьня паэтаў Срэбранага веку — возьмецца. У нас тых перакладаў і выданьняў вобмаль, тоё-сёе загінула пры арыштах 30-х, а бяз добрай антычнай бібліятэкі на нацыянальнай мове, культура — не зусім культура.

Карацей, калі адказваць на пытаньне, пастаўленае ў загалоўку, то мой адказ такі: з расейкай культуры нам варта ўзяць Італію, Рэнэсанс і Антычнасьць.